حکایت پیر و مرید

در هر کاری باید قصد تقرب به خدا باشد

نو مرید: کسى که تازه راه سلوک مى‏پیماید.

طریق: راه، و مقصود شبکه و پنجره است.

خضر: مطابق منابع مذهبی زنده و جاوید است و در سرگذشت حضرت موسی وجود او مانند مراد جلوه می‏‏کند.

خضر وقت: در این‌جا، یعنی پیر بزرگ هر زمان یا قطب زمان، کنایه از معلم و قطب زمان است بدان جهت که در داستان موسى چنان که نوشته شد خضر او را تعلیم داد و از سرّ کارهایى که کرد و به ظاهر مورد ایراد موسى بود، آگاه ساخت.

هلال: ماه نو، و در اینجا کنایت از خمیده است.

فر: شکوه.

رجال: جمع رجل: مرد، و در اصطلاح عارفان مرد کامل که به حق رسیده است، و گروهى از آنان «رجالُ الغَیب» نام دارند که در جهان مى‏گردند و مردمان را به فیض مى‏رسانند.

پیل و هندوستان به خواب دیدن: مثلى است معروف، و در این بیت غرض این است که دلش به یاد و ذکر حق بود که محبوب اوست. گویند چون پیل را از سرزمین هندوستان آورند از علاقه‏اى که بدان سرزمین دارد و در بیدارى نمى‏تواند بدان برسد در خواب به فکر آن مى‏افتد:

          خواب دیده پیلِ تو هندوستان             که رمیدستى ز حلقه دوستان‏

3561 / د /6

روزن شدن دل در خواب: نمودن دل صورتهایى را که در بیدارى نتوان دید. کسانى که اسیرِ تخته بند تن‏اند و جز از راه حواس پنجگانه چیزى در نمى‏یابند، در بیدارى عالم ما وراى محسوس را نتوانند دید. اما چون به خواب روند و حواس ظاهرى از کار بیفتد جهانى دیگر را سیر خواهند کرد.

          هر شبى از دامِ تن ارواح را             مى‏رهانى مى‏کَنى الواح را

          مى‏رهند ارواح هر شب زین قفس             فارغان نه حاکم و محکوم کس‏

389- 388 / د / 1

 اما عارفان که از قید تن رسته‏اند در بیدارى هم چنان عالمى را توانند دید.

          حالِ عارف این بود بى‏خواب هم             گفت ایزد هُم رُقُودٌ زین مَرَم‏

392 / د /1

خاک کسی را در دیده‌کشیدن: به معنای به خدمت او درآمدن و از هدایت او بهره‌بردن است.

درویش: مستمند، نادار.

از پگه: از دیر باز.

زاد: بیشتر به معنى «توشه» است، لیکن اینجا معنى «هزینه سفر» مى‏دهد.

درم نقره: درم در نظم و نثر به معنى نقره مسکوک است.

رِدى: ممال ردا.

طواف کردن: گرد گردیدن.

هفت بار: از آن رو که طواف گرد خانه کعبه هفت بار است.

صاف گشتن: از گناه پاک شدن، چنان که در حدیث است «العُمرَةُ إلَى العُمرَةِ کَفَّارَةٌ لِما بَینَهما وَ الحَجُّ المَبرُورُ لَیسَ لَهُ جَزاءٌ إلاَّ الجَنَّة: از عمره تا عمره دیگر کفاره میان آن دو است و حج مبرور را پاداشى جز بهشت نیست.»[1]

صفا: دامنه کوه ابو قیس است بر جانب شرقى مسجد الحرام برابر مروه، که حاجیان باید میان این دو کوه هفت بار رفت و آمد کنند، و آن را «سعى میان صفا و مروه» گویند.

مولانا حالت عاشق را بیان می‏‏کند. به اعتقاد قدما فیل از حیوانات سرزمین هند است و هر انسانی که مبدأ هستی و نیستان وجود خود را یاد کند، مانند فیلی است که هندوستان را به خواب دیده باشد و حالت این پیر همین بوده است. مولانا می‏‏گوید: با دادن دویست درهم به یک نیازمند، پاک شدی و این کار همان ارزش را دارد که به مکه سفرکنی و میان صفا و مروه مراسم سعی به جا آوری. از ظاهر داستان پیداست که حج بایزید حج استحبابى بوده است نه واجب. اما طواف کردن گرد آن درویش، اگر به قصد تقرب باشد بدعت است و عارفان را از این گونه شطحیات فراوان است جز آن که بگوییم آن درویش از مقربان حق بوده است و گرد او گردیدن در اثر غلیان محبت.